Na Wubbo Ockels was Kuipers de tweede Nederlander in de ruimte. Twee keer stapte hij in een Russische Sojoez-raket voor een missie naar het internationale ruimtestation. De eerste keer, in 2004, verbleef hij er slechts elf dagen en mocht hij even snuffelen aan het grote werk. De tweede keer, van 21 december 2011 tot 1 juli 2012, zweefde hij 193 dagen rond Moeder Aarde.

Als zijn collega’s sliepen, zocht hij vaak de rust op in de uitkijkkoepel van het internationale ruimtestation ISS. Zwevend luisterde hij naar zijn favoriete muziek. Dat maakte het kosmische gevoel nog grootser. ,,Muziek is heel belangrijk voor mij. Pink Floyd, Vangelis, Vivaldi, popmuziek uit de jaren 70. Meestal muziek die ik associeerde met ruimtevaart of de tijd dat ik mijn eerste sciencefictionboekjes las. Samen vormde die muziek een soundtrack van mijn leven.’’

Het intro, de trompetten, de echo. Het nummer uit zijn tienerjaren staat symbool voor de periode dat zijn ruimtevaartdroom ontstond. ,,Ik ben gewoon een Amsterdams arbeiderskind’’, zegt Kuipers. ,,Ik had nooit kunnen denken dat ik ooit de ruimte in zou gaan.’’

Het begon allemaal met zijn oma. Zij kocht voor de 12-jarige André bij de sigarenwinkel drie boekjes van Perry Rhodan, een serie over ruimteschepen, robots en aliens. ,,Ik was gek op sciencefiction. Ik las strips, boeken, keek op televisie naar de Thunderbirds en de serie Cosmos van Carl Sagan. Dat was mijn fantasiewereld. In die tijd waren de eerste maanlandingen. Ik zag scherpe beelden van autootjes die hoog opveerden toen ze over de maan reden. Toen de Spaceshuttle kwam, laaide het vuur helemaal op. Het werd mijn jongensdroom.’’

Kuipers brengt zijn jeugd door in Amsterdam-Oost. Zijn vader heeft de ambachtsschool gedaan en werkt bij een bank. Zijn moeder is huisvrouw. Ze wonen in een wijk met veel jonge gezinnen van de bank, in een oase van groene grasvelden tussen flatgebouwen. ,,Het was er heel leuk. Er woonden veel kinderen. We maakten elftallen en voetbalden tegen elkaar. Ik zie mijn jeugdvrienden nog steeds.’’

In het gezin is Kuipers de enige die zich interesseert voor ruimtevaart. Hij is vastbesloten zijn droom te verwezenlijken en stippelt zorgvuldig de route uit om astronaut te worden. Hij weet welke opleidingen hij nodig heeft om een kans te maken. Kuipers studeert geneeskunde, gaat als onderzoeker bij de Koninklijke Luchtmacht werken en haalt zijn duik- en vliegbrevet.

Een oudoom die veel reist, vertelt dat ze in de Sovjet-Unie ook een ruimtevaartpromgramma hebben. ,,Daar wisten we helemaal niks van. Het was Koude Oorlog. Rusland was de vijand. Toen ik bij de Luchtmacht zat, oefenden we op vliegbasis Leeuwarden met F16’s die snel moesten vertrekken, of er werd een Russische atoomaanval gesimuleerd en dan moesten we met gasmaskers schuilen in bunkers. Als iemand mij toen verteld had dat ik later co-piloot van een Russisch ruimteschip zou worden, had ik dat niet geloofd.’’

Als hij net is begonnen met zijn geneeskundestudie lijkt zijn droom al in duigen te vallen. Kuipers, dan 19 jaar, ontdekt een bobbel in zijn hals. Het blijkt een tumor in zijn schildklier. De artsen denken dat het kwaadaardig is en halen de helft van de schildklier eruit. Ze gaan ervan uit dat zes weken later ook de andere helft moet worden verwijderd.

,,Dat zou betekenen dat ik de rest van mijn leven medicijnen moest slikken en ik dacht aan uitzaaiingen in mijn lijf. In die periode leefde ik heel erg in focus. Het leven was opeens heel intens en scherp, omdat ik dacht dat het misschien snel voorbij zou zijn. Alles was mooi. Ik had toen een Frans vriendinnetje, we reden naar Parijs, en ik zoog alles in me op. Ik hoorde maar niks van het ziekenhuis, dus ik belde zelf. Het bleek toch goedaardig. Ik was superblij: ik ga niet dood, ik heb geen medicijnen nodig. Ik dacht: nu moet ik zo blijven leven, de focus vasthouden. Maar na een tijdje ga je je toch weer druk maken om aardse dingen.’’

Kuipers krijgt een baan bij de Europese ruimtevaartorganisatie ESA. Die selecteert eens in de tien à vijftien jaar nieuwe astronauten. Kuipers twijfelt of hij op medische gronden wel in aanmerking komt. Hij denkt dat zijn kans kleiner is omdat hij een bril draagt. Tot zijn opluchting ziet hij meer astronauten met een bril.

In 1992 zit Kuipers bij de laatste kandidaten, maar wordt niet geselecteerd. Wubbo Ockels is nog actief en twee astronauten uit zo’n klein landje is te veel. Als ESA het astronautenkorps zes jaar later uitbreidt, stroomt hij alsnog door.
,,Als je astronaut wilt worden, moet je zorgen dat je achtergrond goed is en dan moet je wachten op een selectiekans. Er zit ook een factor geluk in. Je moet op het juiste moment de juiste leeftijd en de juiste opleiding hebben. Mijn geluk was dat ESA ging uitbreiden. Ik had ook niet verwacht dat ik zou worden gekozen. Ik ben erin gestapt met het idee: ik probeer het en ik kijk wel waar het schip strandt. Tot mijn verbazing kwam ik steeds verder.’’

Vlieg met me mee – Trijntje Oosterhuis
Kom vlieg met me mee
over land, over zee
want het avontuur ligt ginds achter de horizon
wie of wat je ook bent
dit is het moment
het is nu of nooit vlieg weg en kijk niet achterom
er ligt meer voorbij die grens dan je ooit denken kon

Bajkonoer, 21 december 2011. Urenlang zit André Kuipers opgevouwen in de raket op het lanceerplatform in Kazachstan. Op afstand kijken zijn vrouw en vier kinderen toe. Kuipers doodt de tijd tot de lancering met muziek. Hij luistert naar spannende, opzwepende muziek van de film Apollo 13, hoort Liesbeth List en Ramses Shaffy in Pastorale zingen over de kracht van de zon en de aarde en hij luistert naar Trijntje Oosterhuis. ,,Die tekst (van Henny Vrienten, red.) klopte helemaal op dat moment.’’

Jarenlang heeft Kuipers naar dit moment toegeleefd. Hij wordt de eerste Nederlander die twee keer de ruimte in gaat. Hij geniet van het zweven. ,,De aarde is onder, boven, naast je. Je ziet Venus of Mars opkomen, een komeet, de maan, de zon. Je beseft dat je onderdeel bent van bewegende bollen, van iets veel groters. Anderen noemen het een religieus gevoel, ik een kosmisch gevoel.’’

Kuipers woont met zijn gezin in Vijfhuizen, dichtbij Schiphol, om de amper dertig uur die hij thuis is tussen de trainingen door, zo efficiënt mogelijk te benutten. ,,Ik was ontzettend veel op reis en trainde op allerlei plaatsen: Rusland, de Verenigde Staten, Japan, Duitsland. Als ik in Duitsland en Rusland werkte, was ik elk weekend thuis. Dan vloog ik op vrijdag naar huis en op zondagochtend weer terug, om maandag weer in de klas te zitten.’’

Zijn oudste dochters – Robin en Megan (destijds 21 en 19), uit een eerder huwelijk – hebben zijn eerste vlucht al bewust meegemaakt. Stijn en Sterre (toen 5 en 3 jaar) wisten niet anders dan dat ze papa vaak alleen op een computerscherm zien.

Tijdens de vijf maanden in het internationale ruimtestation ISS, belt, mailt en videochat Kuipers met het thuisfront, terwijl hij op 400 kilometer hoogte met een snelheid van 28.000 kilometer per uur over Nederland raast.

De prijs van een astronautengezin is hoog, daarvan is Kuipers zich bewust. Hij moet een balans vinden tussen alle liefdes van zijn leven, tussen het aardse gezinsleven en het oneindige heelal. ,,Dat is de keerzijde. Niet de missie zelf is zwaar, maar vooral de vier jaar daarvoor, waarin je nauwelijks thuis bent. Ik miste verjaardagen en belangrijke momenten. De eerste keer zelf fietsen, het eerste tandje eruit, mijn oudste dochter die slaagde voor het atheneum. Dat is frustrerend, maar inherent aan het vak.’’

Zo’n gekkenhuis als toen is het allang niet meer. ,,Ik heb een ander leven. Ik heb geen baan van 9 tot 5. Ik doe veel dingen in de weekenden of avonden. En overdag ben ik af en toe vrij. Ik spendeer nu veel meer tijd aan mijn kinderen, breng ze vaak naar school, atletiek of zeilen.’’

Cosmos – Vangelis (instrumentaal)

Of hij veranderd is sinds zijn laatste ruimtevlucht? ,,Mijn karakter niet, maar ik kijk wel anders naar het leven. Voorheen was ik optimistisch. Mijn broer, bioloog, is altijd pessimistisch. Hij fungeerde als mijn geweten. Mensen moeten geen auto rijden of kinderen nemen, vindt hij, want de bevolking groeit veel te hard. Ik dacht altijd: het komt wel goed. Tot ik de aarde vanuit de ruimte zag, toen werd ik ineens pessimistisch.

Als je recht op de aarde kijkt, is het majestueus, met mooie kleuren. Zodra je erlangs kijkt, zie je het vijandige heelal: zwart, leeg en koud. De aarde verschrompelt. Dan voel je dat je op een heel klein bolletje woont, met alleen een flinterdunne dampkring die ons beschermt. De aarde is net als een baby: mooi om te zien, maar heel kwetsbaar.’’

Als ambassadeur van het Wereld Natuurfonds vraagt Kuipers aandacht voor de problemen die ontbossing en luchtvervuiling met zich meebrengen en waarschuwt hij voor de kwetsbaarheid van de aarde. Dat is zijn nieuwe missie. ,,Tijdens mijn leven verdwijnt het bos in Borneo. Als we niks doen, gaat het nog veel harder dan ik dacht. Ik heb een ander besef gekregen van de aarde in het universum en de beperktheid van onze planeet.’’

Kuipers heeft er zijn dagelijks leven ook zoveel mogelijk op aangepast. Hij woont inmiddels in Edam in een stolpboerderij, met zijn vrouw en twee jongste kinderen. De boerderij is geïsoleerd met duurzame materialen, heeft zonnepanelen, een zonnecollector en aardwarmte. Een gasaansluiting is er niet meer. Hij eet voornamelijk vegetarisch en alleen vissoorten die niet worden bedreigd.

Natuurlijk, Kuipers mist het echte astronautenwerk, de ruimte. ,,Als ik ga zwemmen, laat ik me onder water altijd even zweven. Om toch weer even dat gevoel te hebben.’’

Binnen ESA is zijn status ‘non-actief’. ,,In theorie kan ik weer worden opgeroepen, maar de kans dat ik word gebeld voor een nieuwe vlucht is niet groot, want er vliegt slechts één Europeaan per jaar naar het ISS. Nederland is maar een kleine speler binnen ESA. Er zijn landen die nog nooit een astronaut hebben geleverd. Die willen ook wel een keer. Voor ik aan de beurt zou zijn, ben ik met pensioen. Ik word nog wel elk jaar gekeurd. Ik blijf natuurlijk een beetje hopen dat er iets geks gebeurt. Zoals bij John Glenn, die op zijn 77ste nog een keer de ruimte inging. Maar het is niet realistisch.’’

Hij volgt de ontwikkelingen rond nieuwe missies naar de maan en Mars op de voet. ,,Ik had daar best naartoe gewild’’, zegt Kuipers. ,,Het lijkt me fantastisch om naar de maan te gaan en vandaar de aarde te zien. Maar als ik ooit naar Mars kan, wil ik wel mijn gezin meenemen. Want om nou weer tegen mijn kinderen te zeggen dat ik een paar jaar weg ben… Zij betalen ook de prijs voor mijn jeugddroom. Ik wil dan wel weer terug kunnen, want de aarde blijft toch het mooiste.’’

André Kuipers geeft op 11 november 2017 drie shows in de ZiggoDome in Amsterdam. Zie spacexperience.nl.
Bij uitgeverij Fontaine verschenen zojuist de kinderboeken André het astronautje op reis naar de planeten en Heb je wifi in de ruimte?

Geboren
5 oktober 1958 in Amsterdam.
Opleiding
Atheneum-B en geneeskunde aan de Universiteit van Amsterdam.
Carrière
Werkt als onderzoeker in het AMC Amsterdam en bij de Koninklijke Luchtmacht. Begint in 1991 bij ruimtevaartorganisatie ESA. Sinds 1998 is hij lid van het Europese astronautenteam. Vliegt als enige Nederlander twee keer met een Russische Sojoez-missie naar de ruimte (2004 en 2011-2012). Hij verblijft bijna 204 dagen in het internationale ruimtestation ISS. Is onderscheiden als Officier in de Orde van Oranje-Nassau.
Privé
Getrouwd, vier kinderen.